Морфология - сөз бен оның формалары туралы тіл білімінің саласы.

Сөздер жеке-жеке тұрғанда түбір қалпында жұмсалады да, сөйлеу кезінде бір-бірімен түрлі байланысқа түседі. Бұл байланысты тілдегі түрлі бөлшектер жүзеге асырады. Олар түбір мен қосымшаға жіктеледі. Түбір сөздің мағына беретін бөлшегі болса, қосымшаның жұрнақ деп аталатын түрі жаңа сөз тудырады немесе сөзді түрлендіреді. Ал жалғау сөз бен сөзді байланыстырады.

Сөздерді морфологияда атауыш сөздер, көмекші сөздер, одағай сөздер деп үшке бөледі. Бұларды толықтай жіктеп жазсақ төмендегідей болады.

1) Зат есім

2)   Сын есім

3)   Сан есім

4)   Бірлік есім

Зат есім  

Заттың атын білдіретін, кім? не? деген сұрақтарға жауап беретін сөздер зат есім деп аталады. Мысалы:

Табиғатта, қоғамда зат атаулары өте көп. Оларды мал атаулары, қора-қопсы, үй мүліктері, өсімдік, жан-жануар, құрт-құмырсқа атаулары, коғамдық, тұрмыстық, саяси-әлеуметтік салада колданылатын атаулар деп жіктеуге болады.

Зат есімнің мағыналық түрлері

Бізге қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың танылуы, кабылданылуы түрлі-түрлі болады. Қытай тілінде адамға және оның кәсібі мен мамандығына, айналысатын ісіне қатысты зат есім сөздерге ғана кім? деген сұрақ койылады. Зат атауларын анықтайтын, кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөздер тілде өте көп. Бұлар жалпылама заттың, құбылыстың, кәсіптің аттары болғанымен, әр заттың ұғымдық, түсініктік, танымдык ,т.б.жақтарынан ерекшеліктері болады. Қытай тілінде зат есімдерді жалпы, жалқы, мезгіл, мекен деп бөледі.

Жалпы есімдер мен жалқы есімдер

Бірнеше затқа ортақ атаулар жалпы есімдер деп аталады.

Белгілі бір затқа ғана берілген атауларды жалқы есімдер деп атайды.

Сын есім  

Заттың түр-түсін, сапасын, сипатын, салмағын, көлемін, дәмін, иісін білдіретін сөз табы сын есім деп аталады. Сын есім қандай? қай? деген сүрақтарға жауап береді.

Сын есімнің негізгі белгілері

1.   Сын есімнің көбісі күшейткіш үстеулермен тіркеседі.

2.  Кейбір сын есімдер күшейткіш мағына білдіретіндіктен, күшейткіш үстеулермен тіркеспейді.

3. Қытай тілінде сын есімдер косарланады.

а) Жалаң буынды сын есімдердің қосарлану формасы: АА (соңғы буыны бірінші тонда айтылады).

ә) Қос буынды сын есімдердің қосарлану формасы: ААВВ, АВАВ (екінші буыны жеңіл екпінмен оқылады). Мысалы:

б) А Ж АВ формасымен қосарланғанда жағымсыз мағынаны білдіреді. Мысалы:

в) Сұраулы формасы: А А,  ААВВ 

4.   Сын   есім   қосарланғаннан   кейін   күшейткіш   үстеулермен   және   болымсыз үстеумен тіркесе алмайды.

5.   Сын   есім   сөйлемде   анықтауыш,   баяндауыш,   пысықтауыш,   толықтырғыш қызметін атқарады.

Сын есім шырайлары

Затхың белгілері бізді қоршаған дүниеде бірде анық, бірде күңгірт, бәсең, енді бірде бір-бірінен салыстырмалы аңғарылып жатады. Заттың түрлі белгілерінің арасын анықтап, неғұрлым дәл көрсету мақсатында тілде түрлі қосымшалар қолданылады.

Зат  белгілерінің  әр  түрлілігін,  бір-бірінен  артық-кемдігін  білдіретін  сын  есім формалары шырай деп аталады.

Шырайдың түрлері

1.  Салыстырмалы шырай - зат белгілерінің артық-кемдігін бір-бірімен салыстыру аркылы анықтайтын шырай түрі.

Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары

1. (-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу -) :
2.  (-ырақ,-ірек,-рак,-рек) : У§—&)
3.  Күшейткіш шырай - зат белгілері баска зат белгілерімен салыстырғанда өте артық немесе өте кем екендігін анықтайтын шырай түрі.

Күшейтпелі шырай негізгі сын есімге күшейткіш буынды косу арқылы жасалады:

3. Асырмалы шырай - зат белгілерін басқа заттардан тым көтеріп немесе тым төмендетіп көрсететін шырай түрі.

Асырмалы шырай (өте, тым, аса, ең, орасан, керемет, нақ, тіпті) сияқты үстеулердің тіркесуімен жасалады:

Сан есім

Заттың санын, мөлшерін, шама-шарқын, ретін білдіретін сөз табын сан есім дейміз. Сан есім қанша? неше? нешінші? нешеу? деген сұрақтарға жауап береді.

Сан есімнің негізгі белгілері

1. Қытай тілінде сан есімдер зат есімдермен тікелей тіркесе алмайды, яғни сан есім мен зат есімнің арасына бірлік есім қосылуы шарт. Мысалы:

2.   Сан   есімдер   косарланбайды.   Түрақты   сөз   тіркестеріндегі   сан   есімдердің қосарлануы ерекше кұбылыс. Мысалы:

3.   Сан есім көбінесе бірлік есіммен бірігіп, бірге сөйлем мүшесі болады.

Сан есімнің мағыналық түрлері

Сан есімдер заттың санын анықтау дәрежесіне қарай, мағыналық жағынан есептік, реттік, жинақтық, бөлшектік, болжалдық болып бөлінеді.

1.   Есептік сан есім  

Есептік сан есім заттың нақты, дәл санын білдіреді. Құрамына қарай дара және құрделі деп бөлінеді, басқа сан есімдердің жасалуына негіз болады. Мысалы:

1. Реттік сан есім  

Реттік сан есімдер есептік сан есімдердің алдына Ц(-ыншы, -інші, -ншы, -нші) жұрнағын косу аркылы жасалып, заттардың сандық ретін білдіреді. Мысалы:

Реттік сан есімнің ерекшелігі

Реттік сан есім жыл, ай, күн, дәреже, туыстык рет, ғимараттың қабаттарын, көлік бағытын, топтың ретін көрсетсе, Щ (-ыншы, -інші, -ншы, -нші) жүрнағы қосылмайды.

Жинақтық сан есім   (.ШШ)

Жинақтық сан есім заттың жинақталған санын білдіреді.

Болжалдық сан есім.

Болжалдық   сан   есімдер   заттың   санын   дәл   көрсетпей,   шамалап,   болжалдап білдіреді.

Болжалдық сан есімдердің жасалу жолдары

1.  Есептік сан есімдерге (-даған, -деген, -таған, -теген, -дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары мен жалғауларының жалғануымен:

2.  Есептік сан есімдердің алдына (таман, тарта, астам) сөздерінің тіркесуімен:   Есептік сан есімдердің алдына (қанша) сұраулы есімдіктерінің тіркесуімен:

Бірлік  есім   Адам, зат, іс-әрекет, оқиғаның сандык бірлігін білдіретін сөз табы бірлік есім деп аталады.

Бірлік есімнің мағьшалық түрлері

Бірлік есім мағынасына қарай заттық бірлік есім және қимылдық бірлік есім болып екіге бөлінеді.

1. Заттық бірлік есім  

Заттың және адамның есептік бірлігін білдіретін бірлік есім заттық бірлік есім деп аталады. Заттық бірлік есім өз ішінде мешпікті бірлік есім және ауыспалы бірлік есім болып бөлінеді.

1. Меншікті бірлік есім 

А. Өлшем бірлік есімдер 

І.Ұзындық

2. Сыйымдылық:

4. Көлем:

5. Уақыт:

6. Ақшабірлігі:

7. Салмақ

В. Жеке заттық бірлік есімдер  

С. Жинақтық бірлік есім  

Белгісіздік бірлік есім  

Белгісіздік бірлік есімдер білдіретін мөлшері көп.

өте аз мөлшерді білдіреді.

негізгі белгілері

1   және бірлік есімдерінің алдына тек бір сан есімі ғана тіркесе алады. Мысалы:

2.  және есімдерінін алдына      сілтеу есімдіктерін колдануға болады.  есімінің алдына есімдіктеріне жалғанғанда аз мөлшерді білдіреді.

3.  және есімдері сын есім мен етістіктен кейін қолданылған кезде    (сәл-пәл, азғана) деген мағына білдіреді.

4. есімінің алдына сын есімі жалғанғанда лчэядеген мағына білдіреді. Мысалы:

Құрделі бірлік есім  

Құрделі бірлік есім екі не одан көп бірлік есімдерден жасалады. Жиі қолданылатын құрделі бірлік есімдер:

1.   (адам реті);   адам санын және ретін есептеудін жиынтығы.

2.   (самолет реті):   самолеттің ұшу санын және ретін есептеудің жиынтығы.  (тонна-километр): құрылықтық тасымалдың тонна, километр санының өлшем бірлігі. Мысалы 3 тонналық тауар 100 км-ге тасымалдансын немесе 1 тонналык тауар 300 км-ге тасымалдансын барлығы 300 тонна- километр деп аталады.

4. (секундтық текше метр): секундтық текше метр бір секундтың ішінде судың өзен арнасынан бір текше метр ағып өтуінін бірлігі. Мысалы, бір секундта 50 текше метр ағып өтсе, судың ағу мөлшері 50 секундтык текше метр.

  Ауыспалы бірлік есім  

 Ауыспалы зат есім

В. Ауыспалы етістік  

II. Қимылдық бірлік есім   

1.  Меншікті қимылдық бірлік есім

А. Жеке қимылдық бірлік есім

1.   (рет):   іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен қайталанған әрекетке қолданылады.

2.   (рет, дүркін):   іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен қысқа уакыттағы әрекетке қолданылады.

3.  (рет, жол, дүркін): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен бұл да қайталанған әрекетке қолданылады, Ж -мен салыстырғанда ауызекілік реңкі басым. Мысалы:

4. (рет):   бару-келу ретін, мәнін білдіреді

5. (рет):   қимыл, іс-әрекеттің басынан аяғына дейінгі бүкіл барысын білдіреді.

  қимылдық бірлік есім де болады, алдына тек бір сан есімі ғана жалғанады. Сан есімін қысқартып, айтпаса да болады.

В. Жинақтық қимылдық бірлік есім

 (рет, дүркін):   іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, негізінен тамақ ішу, ұрсу, ұру, кеңес беру т.б. әрекеттерге колданылады. Мысалы:

 (рет, дүркін):  іс-әрекет, қимылдың толық бір рет жүргізілгенін білдіреді. Мысалы:

3. (есе, дүркін ): іс-әрекет, қимылдың ретін, санын білдіреді, көбінесе уақыт жұмсау. күш жұмсау әрекеттеріне қолданылады. Алдына тек бір ( ) сан есімі ғана жалғанады, ауызекі тілде аз колданылады. Мысалы:

4. (дүркін): бір мезет дегенді білдіреді, кенеттен пайда болған, бірак кысқа мезеттік жағдайға қолданылады.

2.  Ауыспалы қимылдық бірлік есім

Бірлік есімнің негізгі белгілері

Бірлік есім жеке колданылмайды. Сан есіммен бірігіп, сандық бірлік есім жасайды. Сөйлемде анықтауыш, пысықтауыш немесе толықтырғыш қызметін атқарады.

2. Бірлік есім кейбір есімдіктермен бірігіп қолданылады.

3. Жалаң бірлік есімдер қосарланады. Қосарлану формасы: АА,  АА,      А      А

а) АА формасы: әрбірдегся мағынаны білдіреді.

ә) АА формасы: бір ( ") сан есімімен және қосарланған бірлік есіммен бірігіп, сөйлемде анықтауыш болып, көпдеген мағынаны, пысыктауыш болып, бір-бірден деген мағынаны білдіреді.

б) А А формасы: сан есім бір ( ) және бірлік есіммен біріккеннен кейінгі қосарлану формасында анықтауыш болғанда көп, пысықтауыш болғанда бір-бірден деген мағынаны білдіреді.

А А формасындағы «бір» сан есімін басқа сан есімдермен ауыстыруға болады.

Бірлік   есім   сан   есіммен   сандык   бірлік   есім   жасағаннан   кейін   кейбір үстеулермен тіркесе алады. Мысалы:

Есімдік  

Есімдіктер - зат есім, сын есім, сан есім сөздерінің орына жұмсалатын, меңзеу арқылы белгілі бір түсінікті, ойды жалпылама түрде білдіретін, нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемде немесе жалпы сөйлеу кезінде анықталатын сөздер.

Есімдіктердің мағыналық түрлері

Қытай тілінде есімдіктер мағынасына карай 4 топқа бөлінеді:

1.   жіктеу есімдіктері

2.   сілтеу есімдіктері

3.   сұрау есімдіктері

4.    белгісіздік есімдіктері

1. Жіктеу есімдіктері   

Жіктеу есімдіктеріне сөздері жатады. Есімдіктің бұл тобындағылардың саны аз болғанымен, қызметі, қолданылуы жағынан ең белсенділері.