Діни аңыздарда көп кездесетін Дәуіт патшаның баласы біздің эрамызға дейін 960-935 жылдары көне еврей жұртының патшасы болған Сүлейменнің (тауратша Соломонның) данышпандығын дәріптейтін аңыз әңгімелерде газетте молынан басылған. Солардың бірі «Дала уалаятының газетінің» 1888 жылғы 17-санында жарияланған сюжеті батыстық болғанымен, шығыс елдеріне кең тараған Соломонның кедей қызы Суламиске деген махаббаты, Соломонмен білім таластыруы суреттеледі.

 Қазақ ертегілерін зерттеу халықтың осы ауыз әдебиетін жинап, жариялаудан басталады десек қателеспейміз. Қазақ тіліндегі нұсқасымен қатар, олардың аудармасы орыс тілінде де беріліп отырды. Бұл ертектерді жинап бастырған орыс ғалымдары А. Е. Алекторов, А.А.Ивановский, М.Бельский, М.Миропиев және т.б. қатар сол кездегі қазақтың зиялы азаматтары Бөкен Адықов, Жағыпар Айманов, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Қорабай Жапанов, Бодаубек Райымбеков, Ташмұхамед Сейфуллин, Рақымжан Дүйсембаев т.б. еді. Бұлардың кейбірі халық аузынан жазып алған ертегілердің соңына жинап, бастырушы ретінде өз қолдарын қойған екен. Ал енді біреулері кімнен қай жерде жазып алғанын көрсетпестен шығарманы оған халық ауыз әдебиеті деп қарап өз атынан бастырыпты. Қалай дегенмен де біз оларды ертегілерді жинаушы, зерттеуші деп білеміз. Алуан түрлі оқиғаларға құрылған бұл ертегілерде қаһарлы хан, қу уәзір, ақылды, тапқыр, еңбекқор кедей шаруа бейнелері дараланып суреттелген. Көлемді шығармалармен қатар, шағын мысалға ұқсас ертектер де көп басылды. Аударма мысалдармен бірге қазақтың өз туындылары да газет бетінде тұңғыш рет жарияланды.

         Көлемді және шағын мысал үлгісіндегі ертегілермен бірге газет бетінде эпостық жырлар, аңыз әңгімелер де көп басылған. Мәселен, «Қозы көрпеш –Баян сұлу» жырының мазмұнын Н. Рантусов «Баян сұлу мен Қозы көрпештің моласы турасынан қазақ арасындағы сөз» деп бастырған. Ал, «Нәрік батыр» жырының ертегіге айналдырылған нұсқасын А.Е. Алекторов жазып алып жариялатады. Бұлар ел аузындағы ғасырлар бойы сақталып келіп, алғаш рет баспа бетіне түскен, қазіргі оқушы қауымға қазақ халқының мәдени өмірі мен тарихынан көптеген құнды мәлімет беретін нұсқалар [19]

         Тарихи аңыз- әңгімелердің ішінде қазақ елінің қалмақ-монғол басқыншылығына қарсы күресінен деректер беретін шығармалар да аз емес. «Қалмақ толағай яғни қалмақтың басы» деген аңыз әңгімеден қазақ пен қалмақ арасындағы жаугершілік кезең суреттеледі. Халық арасында кең тараған «Ақсақ құлан, Жошы хан» аңыз әңгімесінің екі варианты «Дала уалаятының» газетінде жарияланған. Атап айтқанда, газеттің 1897 жылғы 13-14, 18-сандарында Атбасар уезі, Бағаналы қазақтардың аузынан жазылып алынған «Алаша хан һәм оның баласы Жошы хан турасынан қазақ арасында бар сөз» деген тақырыппен, ал 1899 жылғы 50-санында «Темірланның оры» деген тақырыппен Д. Н. Жетпісбаев жазған нұсқалары басылыпты. «Темірланның оры» («Жәнібектің оры» деп театалады), Қазақстанның Тарбағатай тауларынан Іле өзеніне дейін қазылған ор, тек аң аулау мақсатымен емес, сонымен бірге шөл даланы суландыру үшін қазылғаны жайында пікір Ш. Уалихановтың еңбектерінде айтылған.

         Бұл ор туралы қазақ арасында көптеген аңыз-әңгімелер кездеседі. Олардың негізгі мазмұны былай: хан баласын құлан теуіп өлтіреді. Баласының кегін алу үшін қаһарлы хан халыққа терең ор қаздырып, құландарды соған құлатып құртады. Аңызды орыс тілінде аудармасын А. Мельков жариялаған.

         Аңыз туралы жалпы дерекпен бір варианты шығысты зерттеуші ғалым В. Г. Тизенгаузеннің жинастыруымен шыққан парсы тіліндегі жинағында кездеседі. Ал, «Ақсақ құлан» күйінің нотасы А. Затаевичтің қазақ халқының өлеңдеріне арналған еңбегінде берілген. Сонымен бірге «Жошы хан туралы аңыз әңгімелері» қолжазба нұсқасы ҚазССР ҒА-ның Орт. Ғылыми кітапханасында сақтаулы тұр.

Өмірде болған нақты уақиға негізге алынған, кейін ел аузында аңызға айналып кеткен «Еңлік-Кебек» әңгіменің орны ерекше. «Еңлік-Кебек» аңыз әңгімесі қазақ даласында ескі салт-сана, әдеп-ғұрыптың қаймағы бұзылмаған шағында, шын сүйіскен жастардың бағыт тілеуі «басбұзарлық» болып көрінген кезде туған дүние. Әңніменің бір түрі «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» деп басталса, екінші түрі «Қазақ турасынан хикая» деп аталыпты. Мұндағы кісі аттары: батыр – Сергелі, абыз- Келдей, қыз-Қаңлық т. б. өзгертіліп алынған. Жалпы бұл аңыздардағы сюжеттер ұқсас, бәрінде де Абыз батырдың болашағын жағдайға ұшырайтынын айтып береді. Бірін-бірі сүйген екі жас ат құйрығына байланып, азаппен өлтіріледі, артында жас нәрестеге қалады [7].

1891 ж. Басылған «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» аңыз әңніменің кіріспесінде қазақ халқының тарихына, этнографиясына, әдет-ғұрып, салт-санасына да қатысты мәліметтер берілген. Бұл аңыз әңгімелерде оқиға көркем, әдеби тілмен баяндалғанымен оларда тарихқа, экономикаға, философия мен заңға қатысты деректер де өте көп кездеседі. Қазақ халқының дәстүріне сәйкес ертеректе құда түсу, үйлену мәселелерін ерексектердің рұқсатынсыз жастар өз бетінше шеше алмайтын. «Еңлік-Кебек» әңгімесінде осыған ерекше сән беріліп бұйыратыны баса айтылған. Әңгімеде әйелдің теңсіздігі, тіпті әйелді сүюдің өзі ерлер үшін намыс екендігі жөнінде мәлімет берілген. Бұл нұсқалардың қазақ әдебиетін зерттеушілерге де, этнографтарға құнды материал болатындығы күмәнсіз. Қараңғы халықты уысында ұстау үшін дін иелері мен үстем таптың өкілдері ғасырлар бойы өздері жасаған заң жолынан былайғы жұртты шағармаған. Кейінірек бұл оқиғаны Абайдың ұсынуымен баласы Мағауия жырлаған. Бұл поэма тіл жағынан соншалықты шебер болмағанымен негізгі идеясы тұрғысынан ескі билікті, Еңлік пен Кебектің өліміне себеп болған Кеңгірбайдың пара алғандығын әшкерлейді [18].

         Газет бетінде Жиренше шешен, Алдаркөсе, Асанқайғы, Қожанасыр туралы аңыз-әңгімелер де көп басылған. Асанқайғы халықтың қаралы, мұңды тағдырын, мүшкіл тұрмысын көріп, құлазып жатқан сар даланы көріп, елге жақсы қоныс, жайлы жер іздейді. Міне, сол Асанқайғының хан үшін емес, халық үшін еңбек етпек ниеті дәріптелген аңыз әңгімелері газет бетінде жарық көрген.

         Қай халықтың болмасын, ауыз әдебиетінің күрделі түрі –мақал- мәтел, жұмбақтар. Бұл бір ғасырдың, бір дәуірдің ғана жемісі ғана , сонау ертеден келе жатқан көне жанр. Міне, әдебиеттің баспа бетінен орын алуы 19 ғасырдың екінші жартысынан басталады. Мақал-мәтелдерді алғаш ел арасынан жинап, бастыру ісіне В. Радлов, А. Васильев, Ш. Ибрагимов, Ш.Уалиханов, Қ. Бабажанов, П. Мелиоранский, Б. Дауылбаев, М. Ешмұхаметовтер үлкен үлес қосты. Қазақтың төл туындыларымен бірге газет бетінде, басқа халықтардың тілінен аударылған макал-мәтелдер алдымен орыс тілінде тәржімаланып беріліп отырған. Белгілі «Қожахмет пен Әубәкірдің жұмбақпен айтысын» А. В. Васильев бастырған [28].

         «Дала уалаятының газетінде» басылған шығармалар түрі, құрылымы, жанры жағынан алуан түрлі. Оларды 19 ғасырдың аяқ шеніндегі қазақ әдебиетінің тарихы, идеялық мотивтері, тақырыптары, көркемдік ерекшеліктері және орыс әдебиетінің игілікті әсері тұрғысынан алып жан-жақты зерттеуге болады.

         «Дала уалаятының газеті» мақалаларының екі тілде қатар басылып тұрғандығын сөз еткенде, оның сауатты, түсінікті болуына үлкен үлес қосқан қаламгерлерді атап өткен орынды. Атап айтқанда орыс ғалымдарының қазақтың әдебиеті, мәдениеті жөніндегі мақала, хабар, әңгіме, очерк, публицистикалық шығармаларын қазақ тілінде Е. Абылайханов, Д. Сұлтанғазин, Р. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Ж. Көпеевтің мақала, хабар, әңгімелері орыс тілне аударылып басылды.

Революциядан бұрын Абай, Ыбырай секілді дүлдүлдер көркем аударманың шебер үлгілерін қалдырса, осы ізді одан әрі жалғастырылған «Дала уалаятының» газеті тәржіманың одан әрі жетелеп, көркемдік дәрежесінің арта түсуіне түрткі болды.

         Солардың ішінде орыстың ұлы жазушысы Л. Н. Толстойдың шығармаларының қазақ тілінде өткен ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап аударыла бастағанына ерекше көңіл бөлген жөн. «Дала уалаятының газетінде» аударылып жарияланған Л. Н. Толстойдың мысалдарына , ұсақ әңгіме , ертегілеріне қысқаша шолу жасасақ, бұл аудармалардың түп нұсқаға өте жақын екендігін байқаймыз.

«Дала уалаятының газетінде» осы ұлы жазушының «Дұрыс әзілдескені» – «Старик сажал яблони», «Бақыт пен Мұжық» – «Мұжық пошел косить луга и заснул….» , «Құмырсқа мен көгершін» – «Муравей и голубка» , «Бұғы « – «Олень», «Бұғы мен қарақаттың сабағы» –«Олень и виноградник» секілді туындылары өте сәтті тәржімалапты. Кейінірек, 1915 жылы осылардың қатарына Л. Толстойдың «Лияс» деген әңгімесі аударылып «Айқап» журналының 11-санында жарияланды [29].

         Абай ірге тасын қалап дамытқан орыс әдебиетінен үйрену жөніндегі дәстүрді де алғаш рет осы газет жүзеге асырды. Сонымен бірге Октябрь революциясынан бұрын өмір сүрген қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері орыстың классикалық реалистік әдебиетін қалай аудару керек екендігін іс жүзінде осы газет бетінде басылған шығармаларынан көрсетіп берді.

         Г.Н. Потаниннің пікіріне сүйенсек, орыс классиктерінің шығармаларын тұңғыш рет қазақ тіліне жатық, түсінікті етіп тәржімалап, оқырмандарға таныстырған Өскенбаев еді деп жазыпты. Бұл жөнінде газеттің 1896 жылғы 43-санында басылған «қазақтың тәуір адамдарының қылар ісі» деген мақаладан аңғаруға болады.Орыс халқының атақты жазушысы А.И. Крыловтың мысалдарын алғаш осы газет бетінде аударып басу арқылы, қазақ әдебиетінде тың жанр туа бастады. И. А. Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне көп аударып, халық арасына ауызша таратумен қатар, ол осы дүниелерді ертеректегі баспасөз беттерінде де жариялапты. С. Көбеев 1910 жылы «Үлгілі тәржіме» деген жалпы тақырыппен И.А. Крыловтың 37 мысалын аударып бастырса, Б. Өтетілов 1914 жылы «Жиған-терген» деген тақырыппен 13 мысал тәржімалап жариялапты. Бұлардан басқа «Дала уалаятының» газеті мен «Айқап» журналында да И. А. Крыловтың бірнеше мысалының басылғанын көреміз. «Дала уалаятының» газеті 1892 жылғы 51-санында И. А. Крыловтың «Ворона и лисица» мысалын «Қарға мен түлкі» деген аудармасы Ы. Алтынсариннің «Киргизская хрестоматия» оқулығынан алып жарияланыпты. Қазақ тілінде «Қарға мен түлкі» мысалының төрт –түрлі аудармасын кездестіреміз. Олар – Ы. Алтынсарин аударып, 1889 жылы «Киргизская хрестоматия» оқулығында басылған осы нұсқа мен 1898 жылы Абай аударған «Жұрт біледі күледі», «Боқтыққа талтаңдап» деген кіріспемен басталатын екі түрі және И. А. Крыловтың қазақ тілінде шыққан жинақтарында беріліп жүрген Ахмет Байтұрсынвтың қазақ тіліндегі бұл төрт аударма да Крылов мысалының сюжетіне жазылған, өлеңмен көркем, еркін тәржімаланған дүниелер [45].

         «Дала уалаяты газетінің» 1894 жылғы 32-санында басылған И. А: Крыловтың «Стрекоза и муравей» («Инелік пен құмырсқа») мысалын А. Құнанбаев "Құмырсқа мен шегіртке” деп аударып бастырған. Бұл мысалдың да қазақ тіліндегі төрт түрлі аудармасын кездестіреміз. Ал екіншісі "Шырылдаған шегіртке, ыршып жүріп ән салған” деген кіріспемен басталатын Абайдікі, үшіншісі, 1910 жылы "Үлгілі тәржіме” кітабында басылған С. Көбеевтікі және төртіншісі 1912 жылы "Айқап» журналында автордың орнына «Омбылық» деп қол қойылғаны. Бұл төрт нұсқа да еркін аударылған.

         Орыстың классикалық шығармаларын аудару, сөйтіп XIX ғасырдың аяғында тәржіма ісін қалыптастырып, дамыту қазақ жұртшылығына басқа ұлттардың туындыларын таныстырып қана қоймай, осы саланың бізде де жетіле түсуіне ықпал етті. Міне, осының негізінде де ел аузында ұсақ әжуамысқыл, мысқыл; шағын күлдіргі ертегілер ортақ дүниеге айналып, қазақ оқырмандарына жетті. Бұл ретте С. Көбеев, Б. Өтетілеуов, С. Дөнентаев сияқты ақын-жазушылардың қосқан үлесін ерекше атап өткен жөн.

 Газетте сонымен бірге жергілікті орындардың орыс тіліндегі нұсқаулары, бұйрық, жарлықтары, яғни ресми материалдары қазақша аударылып басылды. Бұдан барлық әдеби нұсқалар, тек қазақ тіліне ғана аударылады деген пікір тумаса керек. Мәселен ертегі, әңгіме, сықақ –мысал секілді әдеби жанрлармен қоса жергілікті жерлерден түскен қазақ тілінде корреспонденциялар орысша да аударылып үзбей басылып тұрды. Жасыратыны жоқ, сол кездегі аудармашылар жіберген кемшіліктер тың саланың құпияларын игеруге біршама қиыншылықтар туғызғанымен, бірге газеттегі аударма материалдардың көпшілігі жатық тілмен, қазақ ұғымына түсінікті аударылғанын көреміз. Сонымен бірге газетте кездесетін аудармалардың барлығы біркелкі жатық бола бермейді. Көбінесе орыс тіліне сөзбе-сөз аударудың салдарынан ұлттық ұғымымызға ауыр тиетін шығармалардың да жарияланғаны рас. Газеттегі осындай нашар аудармалардың тілімізді байытудың орнына, сөз қолданысымызға кесірін тигізетіні жөнінде газет бетінде сын мақалалар басылған. Солардың бірінде газеттің бас аудармашысы Д. Сұлтанғазин: «… орысшадан переуад қылғанда тұп-тура сөз қалдырмай, орысша ретіменен переуад қыламын деп әуре болу жарамайды» ,– дейді [44].

         Қазақ халқының көне заманнан бергі қалыптасқан тіл байлығы, шежіре сөз саптауы осы газет арқылы қағаз бетіне түсіп, белгілі стильдік мәнге ие болды. Газет қазақтың бай тілін пайдалана отырып, қажет болған жағдайда басқа тілдермен сөз алудан қашпау керектігін, қазақ тілінде жоқ жаңа ұғым, атауларды кіргізу үшін әсіресе орыс сөздерін қолдануды ұсынды. Орыс тілінен кірген сөздерді қалай жазу керектігін газеттің бас аудармашысы Д. Сұлтанғазин «Қазақ тілінде жазу туралы» деген мақаласында: «Қазақ тілінде кірген сөздердің қазаққа қанша ұғымдылығына қарау керек. Егер қазаққа ұғымды болса орыстардың өз сөйлегендеріне ұқсатып жазуға тырысу керек. Мәселен қазақтар «жандарал», «жанарал» дейді. Һәм «генерал» дегенді де жақсы пайымдайды, сол себептен «генерал» деп жазу керек» дейді.Жалпы газет редакциясы сол кездің өзінде-ақ қазақ тіліне басқа тілден енген сөздердің транскрипциялануына көңіл аударып, бұл жөнінде дұрыс пікір ұсынды. Яғни басқа тілден енген сөздерді екіге бөліп қарау керектігін, ертеректе еніп, қазақ тілінің фонетикалық заңына бағынып кеткен сөздерді сол қалыптасқан қалпында жазу керектігін, кейін қосылған сөздерді сол тілдегі тұлғасын сақтап жазу қажеттігін ескертеді.

 Газет араб әрпімен қазақ және орыс тілдерінде қатар шығып тұрды. Араб жазуының қолайсыздығы-онда ешқандай тыныс белгілері және бас әріптер мүлде қолданылмайтын секілді «Дала уалаятының газеті» шыға бастаған алғашқы жылдардағы сандарында ешбір тыныс белгісі жоқ. Бұл газеттің тілін ауырлатып, елдің шығармаларды түсінуін қиындатты. 1894 жылдан бастап газет редакциясы кейбір сөйлемдердің жігін ажыратуға сызықша ( - ), әртүрлі жұлдызшалар ( звездочка ) сияқты шартты таңбалар қолдана бастаған.

 Ал 1896 жылғы 31-санынан бастап газетте тыныс белгілерін қолдану жөнінде хабарлама басылды. Онда осы күнгі тыныс белгілерінің барлығы да көрсетіліп, олардың қалай қолданылатындығы мен қойылатын орындары туралы қысқаша түсінік берілген. Газет осы тыныс белгілерін алғаш рет пайдалана отырып, кейінгі жылдарда басылған сандарында сөйлемдерді сауатты жазуды, бірі - бірінен дұрыс ажыратып оқудың негізін қалады [36].

 Шығыс және орыс әдебиетінен тікелей аударылған туындылармен бірге жаңа бағытта туа бастаған қазақтың төл жазба әдебиеті де пайда болып, газетте жиі жарияланып тұрды.

 Газет бетінде жарияланған төл туындыларының барлығы бірдей Абай шығармаларындай биік өрелі, терең мазмұнды, көркем де тартымды болмағанымен, сол дәуірдегі әлеуметтік жайларды ашып-көрсетіп, ғасырлар бойы қалытасқан феодалдық-патриархалдық құрылысты сынауда, әйел теңдігі мәселесін көтеруде, өнер-білімге шақыруда белгілі бір дәрежеде өзіндік мәнге ие болды. Шығармалардың бәрінде дерлік өмір шындығы, дәуір көріністері, әртүрлі жағдайларға байланысты талай өркендеп, құлдырау кезеңдерін бастан кешкен қазақ халқының ауыр да азапты тұрмысы суреттеледі. Бұл шығармалардың стилін, көркемдігін қазіргі өскелең әдебиетпен салыстыруға келмейтіні рас. Солай дегенмен де озық ойлы, терең идеялы, бүгінгі іргелі әдебиеттің негізін қалаған алғашқы баспасөздің кезінде қыруар жұмыс атқарғандығын жоққа шығаруға болмайды.

         Қазақ тілінде кітап шығару ісі әлі қалт тұрып, қалыптаса қоймаған кезде «Дала уалаятының газетінің» әдебиетке, мәдениетке қатысты мақала, хабар, өлең, публицистикалық шығарма, очерк, мысал, ертегі, аңыз-әңгімелерді көп басқандығын жоғарыда айтқанбыз. Бұларды қазақ даласын жан-жақты зерттеп, білу, сол қазақ даласында тұратын көзі ашық оқыған азаматтардың атқарған істері, өмірде болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтарға қатысуы, басқаларды да білім мен ғылым шыңына ұмтылуға шақыруы нақты көрініс береді. Революцияға дейінгі алғашқы баспасөздердің сарғайған парақтарын ақтарған сайын қалың елдің қалам күшімен жарқын да бақытты болашаққа жетелеген қаламгерлердің күн санап толыға түскенін байқаймыз. Атап айтқанда жазба әдебиетімізде алғашқы қолтаңбаларын қалдырған ақын, жазушыларымыздың төл шығармаларының басым көпшілігі проза түрінде жазылып, бірінде әңгіме, очерк, публицистикалық, ал екіншілерінде драматургиялық элементтер анық байқалып тұрғанымен, авторлары оларға «әңгіме», «очерк», «пьеса», «мысал» деп шек қоймаған [49].

 Қазақ әдебиетіндегі проза жанрын сөз еткенде кейбір зерттеушілер революциядан бұрын Ы. Алтынсариннің дидактикалық әңгімелері, Абай Құнанбаевттың «Қара сөздері», С. Торайғыровтың «Қамар сұлу», С. Көбеевтің «Қалың малы» сияқты шығармалардан басқа қара сөзбен жазылған туындылар өте аз еді деген пікір айтады. Ал, шындығына көшсек революциядан бұрын қазақша шыққан газет-журналдарда алғашқы түпнұсқа ретінде жарық көрген прозалық шығармалар аз болған жоқ. Тамшыдан –теңіз, демекші тұңғыш рет там-тұмдап басталған тырнақ алды туындылар арада біраз жыл өткен соң тек республика шеңберіндегі тар ауқымды ауызекі әңгімеден іргесі берік жазба әдебитіне айналды. Бұл шығармалардың басым көпшілігі сол заманда әлі іргесі бұзылмаған ескі тіршілік, қоғамдағы әлеуметтік қайшылық, халықтың ауыр тұрмысы, оқу-ағарту ісі, өнер-білімге, жат тұрмысқа, адамгершілікке, игілікке үндеу, әйел теңдігі, әдет-ғұрып, салт-сана мәселелерін көтерді [50].

         Әйел теңдігі мәселесінің революциядан бұрынғы әдебиетке кең ауқымды, жан-жақты көтерілгені, олардың ескі әдет-ғұрыптың құрбаны болғандығы, алайда XX ғасырдың басынан бастап қоғамдағы орны баса айтылып, таза жанды, еңбекқор қазақ қызының бала тәрбиелеудегі, болашақ буынды өсірудегі ролімен қатар, әйелдің бас бостандығын қорғау мәселесі де көтеріліс бастайды. Қазақ қыздарының жағымды образдарын жасаған С. Торайғыров, С. Көбеев, М. Сералин сияқты демократ-жазушылардың әйел мәселесіне арналған алғашқы мақала, әңгіме, очерктері да осы газет-журнал беттеріне басылды. Аталған жазушылар өз шығармаларында әйелдің теңдігі мен адамшылығын қорлайтын ескі әдет-ғұрыпқа қарсы батыл күрес жүргізіп, қатты сынға алды. XX ғасырдың басындағы роман, поэма, очерктерде бұл тақырып одан әрі дамытылып, «Қалың мал», «Қамар сұлу» сияқты кесек шығармалар дүниеге келді. Мұны айтып отырғанымыз бұрын батырлық, ерлік, елдік төңірегіндегі аңыз әңгімелермен қоса «Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті»енді замана ағымына сәйкес қоғамдағы жат әрекеттерді батыл әрі анық көрсете бастады деп айта аламыз. Себебі, әлі қаймағы бұзылмаған діни ұғым мен ескі салт-сананың шырмауына шыға алмай жүрген шағымызда әдебиетке «Бэти» тәрізді реалистік шығармалардың тууы бір адым ілгері басқандық еді. Газет бетінде қазақтың алғашқы әңгіме , очерк, публицистикалық мақала, мысалдарымен бірге поэзия жанрындағы шығармалар да басылып тұрды. Бір айта кететін жай, жалпы «Түркістан уалаятының газеті» беттерінде «Айқап» журналы мен «Қазақстан» газетімен салыстырғанда өлең, жыр аз кездеседі. Газет бетінде басылған өлеңдердің де негізгі тақырыптары ауыз әдебиетінің нұсқалары мен әңгіме, очерк, мысал, публицистикалық мақалалар сияқты қазақ халқының жан дүниесінің тазалығын, күйініш-сүйініш, таза махаббатын суреттеп, еңбекке, өнер білімге адамгершілікке, ізгілікке шақыру мен қатар, ескі әдет-ғұрыптарды, жалқаулық пен жатып ішерлікті сынайды [11].

         Газет бетінде қазақтың көне туындыларымен бірге жаңадан қалыптаса бастаған жазба әдебиетінің алғашқы нұсқалары қатар басылды. Ол нұсқаларда мәдениеттің алғашқы нышаны – оқу-ағарту, жаңа өмірге ұмтылу, әйелдің теңдігі мен бас бостандығын қорғау, ескі әдет-ғұрыпты сынау мәселелері көпшілігі демократиялық бағыттағы жазушылардың негізгі тақырыбына айналып, онан әрі дамығанын XX ғасыр басындағы әдебиеттен жақсы білеміз.

         Әрине, жаңадан қалыптаса бастаған әдебиеттің XIX-ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы әдебиетке қарағанда үлкен айырмашылығы бар еді. Біріншіден, өз бағытын белгілеп, жаңадан қалыптасып келе жатқан әдебиетке халық наразылығы, тап күресі аз суреттелсе, XX-ғасырдың басындағы әдебиетте, атап айтқанда, әсіресе 1905-07 ж. Революциядан кейінгі кезде жазылған шығармаларда осы халық толқулары жан-жақты әрі айқын көріне бастайды. Бұқараны шырмауына ұстаған ескіліктің қалдықтарына қарсы шығармалар бастапқыда жеңіл әзіл-оспақ немесе шағын шымшыма ретінде жазылса, кейінірек, яғни XX ғасыр басында бүтіндей сол қоғамдық құрылысқа қарсы құрал есебінде қолданылады. Замана ағымы, уақыт талабына сәйкес газеттің бетінде көтерілген мәселелер ауқымы да ұлғая бастады. Ертегі, аңыз-жыр, дастандармен қатар қазақ зиялылары өмірге деген өз көзқарастарын батыл білдіруге кірісті. Атап айтқанда, газет бетінде басылған әдебиет мәселесі туралы пікір таласына арналған бірнеше мақаланың алатын орны ерекше. Олар әдебиет проблемаларын қазір де кем ауқымда көтермегенмен, сол дәуір нұсқаған нысананы дөп басты деуге болады. Мәселен, газет бетінде Шортанбай, Шөже, Орынбай сияқты ақындардың өлеңдерін басу-баспауы қажеттігі төңірегінде талас туады. Біреулер атышулы ақындардың өлеңдерін газет арқылы оқырмандарға жеткізу керек дегенді тілге тиек етсе, екіншілері олар өлеңді сый-сияпат алу үшін айтады, одан да газетке ғылым, білім, тарих туралы мақалаларды көбірек басу керек деген пікірді ұсынады. Бұл мақалалар «Дала уалаятының газетінің» 1889 жылғы 3-, 24-, 26-, 29-сандарында және «Газетшілерден» деген тақырыппен редакциялық мақала ретінде басылды. Онда редакция мақала авторларын құр сөз таластыруға, бірін-бірі айыптауға бармауға шақырады. Ақындардың тиек сый алу үшін өлең шығарады деген пікірдің дұрыс еместігін айта келіп, газет бетінде жалпы халыққа пайдалы мақалалардың көбірек басылуын қолдау қажет деген қорытынды жасалады.

 Революциядан бұрын қазақ тілінде шығып тұрған «Дала уалаятының газетінде» жарияланған еліміздің тарихынан, әдебиетінен, мәдениетінен, саяси өмірінен, ғылымынан дерек беретін сан алуан әр материалдарды бір жүйеге келтіру, оларға дұрыс баға беру, ең құндыларын қазақ халқының, әдебиетіміз бен мәдениетіміздің зерттеушілердің игілігіне жарату – қазақ совет филологтарының басты міндеттерінің бірі. Біз осы газет бетіндегі материалдарды талдау үстінде қазақ әдебиетіне байланысты ең келелі мәселелерге ғана тоқталдық. Жалпы газет бетінде басылған шығармалардың бәрін түгелдей қамту мүмкін емес және біз алдымызға ондай мақсат та қойған жоқпыз.

Ұлттық баспасөзіміздің алғашқы қарлығаштарының бірі – «Дала уалаятының газетін» ғылыми тұрғыдан зерттеп, қоғамымыздың сонау кезеңіндегі қалай дамып, қалыптасқанын, қандай мәселелердің көтерілгенін қысқаша көрсеткенімізбен, бұл кейінгі баспасөз зерттеушілеріне үлкен көмек болар деп сенеміз [46].

 Қазаќ балалары оќуды екі т‰рлі бастап ж‰р. Біреулері оќуды ауылдаѓы мектептен бастайды, екіншілері ел ішіндегі орыс мектебінен бастайды. Солай болѓан соњ, ќазаќтыњ ќазіргі бастауыш мектептері осылар дейміз. Ќазаќ бастауыш мектептері ќандай болу керек деген мєселені шешерден б±рын, осы к‰ні т±тынып отырѓан бастауыш мектептердіњ жарамды, жарамсыздыѓын тексеріп, сонан соњ керек мектебі не т‰рде болу жайын сµйлеуі тиіс.

         Єуелі ауыл мектебінен басталыќ. Осы к‰нгі ауыл мектептерін мектеп деп айтарлыќ емес. Оќуѓа керек ќ±рал жоќ, оќыта білетін м±ѓалімдер аз. Сонда да ќазаќша хат білушілердіњ проценті м±жыќтардан жоѓары. Осы к‰нгі тек хат жаза білетін ќазаќтардан бастап газета, журнал, кітап шыѓарып жатќандарымыздыњ бєрі де сондай мектептерден оќып, хат танып, жазу ‰йреніп шыќќандар. М±нан кµрінеді: осы к‰нгі мектептер осыншама жайсыз, к‰йсіз ќалыбында халыќ арасына оќу, жазуды м±жыќтар арасынан гµрі кµбірек жайып жатќаны, б±л мектептіњ халыќќа жаќындыѓы, балалар білімді ана тілімен ‰йренгендігі.

         Алайыќ енді орыс школдарын: ќазаќ арасындаѓы орыс школдары ауылнай, волосной, екі класты школдар. Б±ларды бітіргендер ілгері оќымаса, онда жоќ болып, шала оќумен ќалады. Елде бір-екі жыл т±рса, оќыѓанныњ кµбінен айрылып, оќымаѓандармен бірдей болып, оќыѓан ењбек бос кеткен есебінде ќалады. Б±л к‰нде екі класты школ бітіргендерден ауылнай, учитель, писарь болып ж‰ргендері бар екені рас, біраќ бастауыш мектепте ‰йренетін білім ж±рттыњ бєріне тегіс керек білім ѓой. Адамѓа тіл, ќ±лаќ, ќол ќандай керек болса, бастауыш мектепте ‰йренетін білімдер де сондай керек. Осы заманда хат білмеген адамныњ к‰йі я ќ±лаѓы, я ќолы жоќ адамныњ к‰йімен бірдей, м±нан былай хат білу керектігі наннан да аспаќшы. Бастауыш мектептен оќыѓандар учитель, писарь, фельдшер, адвокат, инженер, агроном болар демей, ењ єуелі, ќазаќша толыќ хат білетін дєрежеде болуын кµздеу керек. Екінші, бастауыш мектептен ‰йренген білім єрі оќимын дегендерге негіз боларлыќ жаѓын кµздеу керек. Егер де бастауыш мектептен оќып шыќќандар ілгері оќымай, ‰йде ќалса, ±лт єдебиеті мен мєтбуѓатыныњ м‰лкін пайдаланарлыќ дєрежелі біліммен ќалсын. Єрі оќимын деген халде м±сылманша оќимын деп оќыса бастауыш мектеп оќуы артќы оќудыњ негізі болуѓа жарасын, орысша оќыса, орысша ‰йренудіњ ќиындыѓын жењілдетерлік демеу ћєм негіз болуѓа жарасын [8]

         Ќазаќ балаларына ана тілінде тµте жолмен, ќолайлы ќ±ралдармен оќыту жайын жаќсы білетін м±ѓаімдер ‰ш жыл оќытќанда бірталай білім ‰йретуге болады. Ана тілінде жазылѓан кітаптар, газет-журналдар оѓаири ана тіліндегі жазу-сызу бастауыш мектептен шыќќандардыњ м‰лкінде болады, яѓни олардыњ бєрімен де пайдалануѓа ќолынан келетін болады. Біздіњ ќазіргі ел ішіндегі мектептерімізде жоѓары айтылѓан шарттардыњ біреуі-аќ бар, ол бар дегеніміз ана тілімен оќыту. Басќа шарттары орнына келмеген соњ, ‰йренерлік білімніњ кµбін білмей, балалар азын ѓана біліп шыѓады. Бізде ќазірде тµте оќу жолымен оќыта білетін педагогика, методикадан хабардар м±ѓалімдеріміз жоќ ќасында. Бастауыш мектепте керек ќ±ралдарымыз сайлы емес. Кесіп-пішкен программа жоќ. Сондыќтан ќазаќќа ќандай мектеп керектігін сµйлегенде, ол мектепке не керек екендігін де айтуы тиіс. Мектептіњ жаны – м±ѓалім. М±ѓалім ќандай болса, мектебі ћєм сондай болмаќшы, яѓни м±ѓалім білімді болса, білген білімін басќаѓа ‰йрете білетін болса, ол мектептен балалар кµбірек білімді болып шыќпаќшы. Ќ±ралсыз іс істемейді, ћєм ќ±рал ќандай болса, істеген іс те солай болмаќшы. Істіњ толыќ жаќсы болуына ќ±ралдар ћєм сайлы болуы шарт. ‡шінші, мектепке керегі белгіленген программа. Єр іс кµњілдегідей болып шыѓуы ‰шін оныњ ‰лгісі я мерзімді µлшеуі болуы керек, ‰лгісіз мерзімді µлшеусіз істеген іс олпы-солпы я артыќ, я кем шыќпаќшы [23]

         ¤ткен нµмірде біз айтып µттік, ќазаќ ‰шін орыс школдарыныњ м±ѓалімдері, оќу ќ±ралдары сайлы деп. Біздіњ ана тілімізде оќылатын мектептеріміздіњ ќ±ралдары, м±ѓалім сондай сайлы болуѓа тиіс. Сонда мектеп программасын ‰лгеріп, орынына келтіре алады.

         М±ѓалім сайлы болу ‰шін м±ѓалімге керек білімді ‰йрететін орыннан оќып шыѓаруѓа тиіс. Ондай орын ќазаќ т‰гіл, ќазаќтан б±рыныраќ ќимылдап жатќан ноѓай бауырларымызда жоќ. Ќолдан келмейтіндерін ќоя т±рып, ќолдан келерлігін д±рыстау тиіс. Орыс м±ѓалімдік школдарынан шыѓып, учитель болып ж‰рген ќазаќ жастары бар. Осылардыњ екеуі де толыќ м±ѓалімдікке жарайды, егер де б±лардыњ біреулері м±сылманша хат білу жаѓынан, екіншілері педагогика, методика жаѓынан кем соќпаса қарамай, екіншілері қараса да танымай сынап жатқан көрінеді. Әркім сынау керек өзінің жақсы білетін нәрсесін. Білмейтін нәрсесін сынаймын деп, құр өзінің білмегендігін көрсетеді. Біреудің бір нәрсені білмейтіндігі істегенде ісінен көрінеді. "Айқап” журналында "Оқу құралы” есімді қазақ әліппесіне сын тағып отырғандар жаңа усулдарды білмейтін адамдар. Ол әліппе жазылған жаңа усулдардың ең жақсысы усулсатие жолымен. Оқу кітаптары жазылады, оқыта білетін, усулдармен таныс мұғалімдер машина һәм басқа құралдар жасалады сол машина құралдардың тетігін біліп пайдаланатын адамдар үшін. Жұмысын білмей кінә қою көзілдірікке кінә қойған маймыл сияқты болады я аузы қисық бола тұрып, айнаға өкпелеген сияқты болады. Біз оқу құралдардың портретін алып істеп жатқанымыз жоқ. Біздікі жаман болса, жақсысын шығарындар.

Бұл оқыту жайының таласу ақыретте не болады деп таласу емес, қазақ жері олай, я бұлай алса, түбінде пәлен болады деп таласу емес. Олар алдағы нәрселер. Оқыту жайын кім жақсы, кім жаман білетіндігін көзге көрсетуге болатын нәрсе – педагогика, методикаларды кәміл білетін адамдардың алдында әліппе шығарушы һәм сын тағушы, екі жағы сынға түссін, тұтынған усулы бойынша балаларға сабақ беріп көрсін. Таласпайтын орында талассын, білмей сын таққанымды жұрт қайдан білсін деп ойлаған болады ғой. Бұл жағын "Айқап” я ойлап, я ойламай орын беретініне түсініп жете алмаймыз. Петербургта осы күні болып жатқан кеңесте рухани істермен қатар мектеп мәселелері де қаралып жатыр, соңыра думада да солай қарамақшы. Ана тілімен оқытамыз деген пікір – орыстан тегі басқа [17].

 Осы күнгі орысша оқығандардың көбі мұсалманша хат білмейді, мұсылманша оқығандардың көбі методика, педагогикадан хабардар емес. Қазақстан тәуірірек школ. Һәм медресе бітіргендер аз. Ол аздың үстіне орысша оқып, мұсылманша да білмейтіндер аз. Жұртқа тәртіпті мектеп керек, мектепке сайлы мұғалімдер керек. Мектептерге мұғалім боларлығымыз жоғарыда айтылған екі түрлі жастарымыз. Олардың сайлы мұғалім, болуына жетіспей жерін бітіргенде жетістіріу ғана қажет. Орысша оқығандардың мұсылманша хат білуіне бір – екі ақ ай үйрену қажет, мұсылманша оқығандар педогогиканы дұрыстап үйренбеген мен, методиканы біліп, жаңа усулдармен танысуына оған да бір – екі ай үйрену керек. Бұл бір – екі ай үйрену қайсысына да болса, қолдан келер іс.

 Мұғалімнен соңғы сайлы болуға тиісті нәрсе оқу құралдары. Оқуға керек қалам, қағаз, қара сия,сауат отыруға керек нәрселер – пұлға табылатын заттар. Қазірінде пұлға табылмайтын: қазақ мектебінде қазақ тілінде оқытуға керек кітаптар. Өткен нөмірде қазақ бастауыш мектебінде үйрететін білімдер мынау дедік: оқу,жазу,дін,ұлт тілі,ұлт тарихы,есеп, шаруа кәсіп, жағырафия, жаратылыс жайы осыларды үйретуге керек кітаптар қазақ тілінде жоқ. Міне, қазір іздесек ақшаға табылмайтын құралдар осы. Осыларды дүниеге шығару керек. Біз бұларды уақыт жетуінше қолға алып істеп жатырмыз. Бірақ бір жағынан басқа жұмыспен байланулы болғанымен, бір жағынан, басқа ашық мәтбұғамыз болғандықтан, тез үлгеріп бола алмай жатыр. Шыға бастағандарына өкпесі бар кейбіреулер сын таққан болып жатыр. Сынағында біреулері тіпті қолына алып тілі басқа жұрттың бәрі қуаттайтын пікір. Ана тілімен оқу бізге де керек екендігінде еш талас болмасқа керек. Назаров кеңесінде қазақта ана тілімен оқуға оқу кітаптары жоқ деп, бірден орысша оқытуды қуаттаушы чиновниктер болған. Сондай сөздер болмас үшін ана тілінде оқытатын кітаптарымыз бар деп айтуға жарарлық болуымыз тиіс.26 "Ғалияның” тарихында 108 шәкіртке медресе бітіргендігі туралы куәлік берілсе, Уфадағы Діни мүфтилік қазилары алдында емтиханнан сүрінбей өткен екі жүз шәкірт мүдарис (медресе мұғалімі), 12 түлек хатиб һәм мұғалім дәрежесін алған. "Ғалия” шежіресінде медресені 1906-1916 жыл аралығында 950 шәкірт бітіріп шыққандығы туралы дерек бар. Ал соның 200-ден сәл астамы мүфтилік қазилары алдында топ жарып келгенін, 100-дің үстіндегісі куәлікке ие болғанын ескерсек, қалған 600 – шамасындағы шәкірт толық емес білім куәлігімен қанаттанғанын білеміз. "Ғалиядағы” қазақ-татар қарым-қатынасын мұқым жайдары бояумен жайнатып салсақ, онымыз өтірік болады. Тұрсынбек Кәкішевтің "Садақ” кітабында негізінен тіл мәселесінде тұтанған әйтек ащы әңгімелер жайы жан-жақты баяндалған [48].

"Ғалияда” оқып жүрген талай қазақ жігіттерінің бағы жанғанын, соның ішінде Ахмет Мәметовтың "Кеңес”, "Әбрет” деген өлең жинақтары жарық көруі, 1913 жылы оқуға түскен, Нұғыман Манаевтың араға 3 жыл түспей "Иман-Ислам” секілді күрделі еңбектері үлкен жаңалық болды. Ең алғаш Жиенғали Тілепбергеновтің реалистік әңгімелері медреседе қазақ шәкірттері шығаратын "Садақ” журналында жарық көрді. Жас қаламгер Бейімбеттің "алаулы жүрегінен құйылған алғашқы лирикалық дастан” (Әбу Сәрсенбаев) – "Шұғаның белгісі” повесінің "Ғалия” қабырғасында жарық көрді. Біләл Сүлеев, Зейнел Имажанов, Мейірман Ермекташев, Әбдірахман Мұстафин, Әубәкір Жәнібеков, Мұхамбетқали, Ғабдолла Оразаевтар, қырғыз азаматтары Иманғали Арабаев, Исхақ Қанағатов, башқұрттар Мәнсит Ғафури, Шахизада Бабич, Сәйфи Құдаш, татар Ғалымжан Ибрагимов. Бұл "Ғалия” түлектері тізімінің әмнөшкесі ғана. 1906-16 жылдар аралығында медресені бітірген мыңға тарта түлектің жеті жүздейі татар бауырлар еді. Қалған үш жүзі Ресейдегі 20 миллион мұсылманның ішіндегі қалың қазақтың қаракөзі немесе өзіміз сияқты бие байлап, қымыз жиып отырған башқұрт ағайындар.

Жалпы "Ғалияның” қадірін қазақта жете түсінген де жеріне жеткізіп айтып та кеткен кісі – Міржақып: "Медресе "Ғалия” ноғайдікі болса да қазаққа бөтендігі жоқ. 10 жылдан бері қанша қазақ баласы кірсе де есігі ашық болған, мұнан кейін де иншалла жатырқайтын емес. Сондықтан пайдасына ортақ болып отырып, шығынына жоламауымыз зор кемшілік, үлкен ұлт Көзі ашық азаматтар! Хайыр ихсаны кесілмеген байлар! Мынау медресе "Ғалияға” хал-қадерінше жәрдем ету біздерге зор борыш” [49]

Қоғам дамуында ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқы үшін тарихи оқиғаға толы,жаңа ғылыми негізде педагогикалық өзгерістерді жинақтаған, оқу-білімге жаңа көзқарастар қалыптасып, қалың бұқараның сана-сезімінің ояна бастауы, елде оқыған сауатты, зиялы қауымның толысуымен ерекшеленеді.